واکاوی دلایل موفق نبودن خصوصی‌سازی در ایران
پرونده خصوصی‌سازی در ایران با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده و گاهی می‌شنویم بنگاه‌های خصوصی‌شده بار دیگر به بخش دولتی بازگردانده می‌شوند یا به دلایل گوناگونی، کارکنان آنها از شرایط کاری خود رضایت ندارند. حال پرسش اینجاست که چگونه می‌توان خصوصی‌سازی را به فرآیندی موفق که با افزایش بهره‌وری همراه است تبدیل کرد؟
به گزارش اقتصاد روز، رئیس جمهوری به تازگی در جلسه ستاد هماهنگی اقتصادی دولت، واگذاری سهام دستگاه‌های دولتی را نشان از عزم راسخ دولت برای بهینه‌سازی روند خصوصی‌سازی در کشور برشمرد و اطمینان داد که برنامه عرضه سهام شرکت‌های دولتی در بازار سرمایه ادامه خواهد یافت.
روحانی اظهارداشت: برنامه عرضه سهام شرکت‌های دولتی در بازار سرمایه در راستای چابک‌سازی، اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ و حمایت از بازار سرمایه به ویژه هدایت نقدینگی به سوی اشتغال مولد و در مجموع مردم محور کردن اقتصاد، شفاف‌سازی فعالیت‌های اقتصادی و زدودن فساد از بدنه اقتصاد انجام می‌گیرد.
رئیس جمهوری در عین حال تأکید کرد که رونق، پویایی و فسادزدایی جدی از اقتصاد کشور و ایجاد فرصت برابر برای آحاد مردم از طریق تداوم عرضه سهام بنگاه‌های بزرگ و متوسط باید با یک طرح دقیق انجام گیرد که دولت چنین طرحی را تهیه کرده و با دقت و جدیت در حال اجرای آن است.
روحانی از مصادیق عینی این برنامه را عرضه سهام شرکت‌های بزرگ پتروشیمی، پالایشی، فلزی، بانکی، بیمه ای، خودرویی و زیرمجموعه‌های آنها برشمرد که از طریق عرضه مستقیم و صندوق‌های مالی قابل معامله و سایر روش‌ها تحقق پیدا کرده و این روند ادامه دارد.
خصوصی‌سازی را می‌توان به معنای انتقال فعالیت‌های بخش دولتی به بخش خصوصی دانست. اهداف خصوصی‌سازی می‌توانند با یکدیگر متفاوت باشد، در نتیجه روش‌های انجام این امر نیز متفاوت خواهد بود. در این رابطه می‌توان انواع مختلف روش‌های خصوصی‌سازی را بر مبنای اهداف آنها مورد بررسی قرار داد. در واقع، انتخاب روش مناسب انجام خصوصی‌سازی و واگذاری دارایی‌ها و شرکت‌های دولتی وابسته به عواملی مانند اهداف دولت، نوع صنعت، عوامل اجتماعی و سیاسی و همچنین وضعیت مالی واحدی دارد که قرار است از بخش دولتی به بخش خصوصی واگذار شود.
از جمله روش‌های شناخته شده در بحث خصوصی‌سازی، می‌توان به خصوصی‌سازی همراه با واگذاری مالکیت و همچنین خصوصی‌سازی بدون واگذاری مالکیت اشاره کرد.
دولت‌ها چگونه بنگاه‌های خود را واگذار می‌کنند؟
زمانی که دولت بخواهد واگذاری به بخش خصوصی را همراه با واگذاری مالکیت انجام دهد، می‌تواند از روش‌هایی مانند فروش دارایی و عرضه سهام استفاده کند. علاوه بر این، تجدید ساختار واحدی که پیش از این مالکیت آن در اختیار بخش دولتی بوده نیز می‌تواند از دیگر روش‌های خصوصی‌سازی با انتقال مالکیت باشد. همچنین سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در بنگاه دولتی می‌تواند آن را به تدریج و با افزایش سهم بخش خصوصی، به یک بنگاه خصوصی تبدیل و از مالکیت دولت خارج کند.
فروش دارایی‌های دولتی از جمله روش‌هایی است که پیش از این در ایران نیز مورد استفاده قرار گرفته است. اغلب شرکت‌های انتخاب شده در این روش، شرکت‌های کوچک و متوسطی هستند که به دلیل کوچک کردن حجم دولت به بخش خصوصی واگذار می‌شوند. علاوه بر این، شرکت‌های بزرگ نیز با روش فروش قابل واگذاری هستند. این شرکت‌ها اغلب به دلیل سوءمدیریت در وضعیت مالی مناسبی قرار ندارد و دولت به دنبال واگذار کردن آنها به بخش خصوصی برای افزایش بهره‌وری و سودآوری آنهاست.
در واگذاری‌هایی به این شیوه، دولت‌ها از روش‌هایی مانند مزایده استفاده می‌کنند، اما مساله قابل توجه این است که منافع گروه‌های خاص به ویژه کارگران در چنین واگذاری‌هایی در نظر قرار گیرد. بنابراین دولت‌ها نیاز دارند تا در روش فروش دارایی، به عوامل سیاسی و اجتماعی توجه خاصی داشته باشند.
دولتی‌هایی که با بورس خصوصی می‌شوند
روش دیگری که در واگذاری و خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی قابل انجام است و از ابتدای سال جاری نیز دولت، واگذاری بخشی از سهام خود در شرکت‌های دولتی را از آن طریق انجام داده، عرضه سهام است. عرضه سهام به روش‌های مختلفی قابل انجام است که فروش سهام به مدیریت و کارکنان همان مجموعه نیز یکی از روش‌های آن است که پیش از این نیز در کشور تجربه شده، با این حال از آنجایی که عرضه بورسی به افزایش بهره‌وری و شفافیت مجموعه واگذار شده نیز کمک می‌کند، دولت این شیوه را در واگذاری‌های اخیر خود انتخاب کرده است.
تفکیک مدیریت و مالکیت در خصوصی‌سازی
شیوه دیگری که دولت می‌تواند در آن، بخشی از شرکت‌های خود را واگذار کند، خصوصی بدون واگذاری مالکیت است. در این شیوه مدیریت بنگاه‌های واگذار شده در کوتاه‌مدت و بلندمدت در بخش دولتی باقی خواهند ماند. از آنجایی که چنین بنگاه‌های به فعالیت‌های زیرساختی و استراتژیک کشور مشغول هستند، استمرار مالکیت دولتی آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با این حال دولت می‌تواند با واگذاری بدون انتقال مالکیت، شیوه‌های عملیاتی را در این سازمان‌ها توسط مدیریت بخش خصوصی بهبود داده و بهره‌وری آنها را افزایش دهد.
روش‌های دیگر خصوصی‌سازی بدون انتقال مالکیت شامل انتقال با کوپن و نیز قرارداد است. در چنین شیوه‌هایی خصوصی از طریق کوپن انجام می‌شود، به این صورت که هر کدام از شهروندان به نسبت برابری کوپن یا گواهی سهم را از طرف دولت دریافت می‌کنند. در روش انعقاد قرارداد نیز قراردادی بین دولت و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای مدت مشخص منعقد می‌شود و مدیریت شرکت در اختیار مدیرانی از بخش خصوصی قرار بگیرد که دارای تجربه مرتبط با زمینه فعالیت شرکت دولتی هستند.
کدام روش خصوصی‌سازی برای ایران مناسب است؟
یکی از مواردی که سبب می‌شود خصوصی‌سازی در کشورها و دولت‌های مختلف نتایج مورد انتظار را برآورده نکند، بی‌توجهی به پیش‌نیازهایی است که فراهم کردن آنها در موفقیت فرآند خصوصی‌سازی اهمیت ویژه‌ای دارد. نتایج پژوهش‌های اقتصادی نشان می‌دهد خصوصی‌سازی‌هایی که در دوره تثبیت اقتصادی انجام شده باشند، عموماً با موفقیت بیشتری همراه هستند.
بنابراین عامل کلیدی موفقیت در واگذاری‌های شرکت‌های دولتی به بخش خصوصی در ایران را می‌توان تأکید بر سیاست‌های تثیبت از جمله کنترل تورم دانست، زیرا در شرایط تورم بالا و افسار گسیخته، به دلیل نوسانات و همچنین انتظارات تورمی، عملکرد موفق شرکت‌های خصوصی‌سازی‌شده چه در بازار سرمایه و چه در بخش تجاری با تهدیدهای مواجه می‌شود و پس از گذشت دوره‌ای، شرکت‌های خصوصی‌سازی‌شده به دلیل زیانده بودن دوباره به بخش دولتی برگردانده می‌شوند؛ زیرا ناتوانی بخش خصوصی در رقابت با بخش‌های دولتی که از انواع حمایت‌های اقتصادی، مالی و قانونی برخوردار است، موجب خروج آنها از بازار می‌شود. در نتیجه، بهینه‌سازی فرآیندهای خصوصی‌سازی در کشور را می‌توان با استفاده از کنترل متغیرهای کلان و مدیریت آنها و به طور ویژه تورم به سرانجام رساند.
