علیرضا جاجرمی – جهان هستی، کتابی بی‌کران از تفاوت‌ها و تنوع‌هاست؛ سرشار از رنگ‌های متضاد، نغمه‌های هماهنگ، و اندیشه‌هایی که در عین ناهمگونی، همدیگر را تکمیل می‌کنند.
در این پهنه‌ی شگرف، هیچ انسانی شبیه دیگری نیست؛ همان‌گونه که هیچ برگ درختی در سراسر جنگل‌های عالم، همسان دیگری نیست.
تفاوت‌ها نه تنها گریزناپذیر، بلکه نشانه‌ای از حکمت بی‌منتهای آفرینش‌اند که هر موجودی را با هویتی یگانه و نقشی خاص در این منظومه هستی خلق کرده است.
از دیرباز، اندیشمندان و عرفا در جستجوی راز این گوناگونی، به حقیقتی ژرف دست یافته‌اند: تفاوت‌های ما نه موانع، بلکه پلی برای شناخت، هم‌افزایی و تعالی‌اند. آنچه در نگاه سطحی ممکن است فاصله و جدایی بنماید، در حقیقت بستری برای همزیستی و درک متقابل است.
خداوند در کتاب وحی، تنوع اقوام و زبان‌ها را نه برای تفرقه، بلکه برای “تعامل و شناخت” قرار داده است، و عرفای بزرگ، از مولانا تا ابن‌عربی، این گوناگونی را تجلی عشق الهی و بستر تکامل روح آدمی دانسته‌اند.
اگر جهان، صحنه‌ی نمایش بی‌رنگی و یکنواختی بود، هیچ مجالی برای رشد، نوآوری و بلوغ اندیشه‌ها فراهم نمی‌آمد.
این تفاوت‌ها هستند که ما را به تفکر، گفتگو، و در نهایت، به بلوغ انسانی می‌رسانند. بنابراین، پذیرش تکثر و تفاوت‌ها، نه یک چالش، بلکه دعوتی است برای درک عمیق‌تر حقیقت هستی و تحقق همزیستی‌ای که در آن، انسان‌ها نه در رقابت برای حذف یکدیگر، بلکه در همراهی برای تکمیل یکدیگر گام برمی‌دارند.
️تفاوت‌ها و تکثر فرهنگی: جلوه‌ای از حکمت آفرینش”تفاوت‌های انسان‌ها و طبیعت متنوع آن‌ها را می‌توان از اسرار شگرف و جلوه‌های معجزه‌آسای حکمت آفرینش دانست؛ رازهایی که وحدت و هدفمندی یکپارچه در عین کثرت را به نمایش می‌گذارند. این تفاوت‌ها، ناظر برنوع خلقت و خصوصیات ترکیب بدنی افراد، نه تنها در ظاهر و ویژگی‌های فیزیکی، بلکه در عمق وجود، استعدادها، افکار، احساسات، علایق، ذات شخصیتی و شیوه‌ی درک و تجربه‌ی زندگی تبلور می‌یابند.در همیشه تاریخ، تفتیش عقیده و تحمیل عقیده دو تهدید و آسیب بزرگ جوامع بشری بوده است. در وجود هر انسان، جهانی است گسترده و منحصر به فرد که در دل خود داستانی متفاوت از حقیقت هستی را روایت می‌کند.
تأمل در این تنوع، ما را به درکی عمیق‌تر از حکمت و پیچیدگی آفرینش سوق می‌دهد.
۱. “تجلی حکمت الهی در گوناگونی انسان‌ها”: تنوع و گوناگونی انسان‌ها، نه صرفاً پدیده‌ای عادی، بلکه تجلی اراده‌ای حکیمانه و نشانه‌ای از غنای بی‌کران خالق هستی است.
خداوند در آیه 93 سوره نحل می فرماید: وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً ( اگر خدا می‌خواست، انسان‌ها را یک امت واحد قرار می‌داد، اما حکمت او در تنوع و اختیار نهفته است. هدایت و گمراهی، برخاسته از اعمال و انتخاب‌های انسان است، و هر کس در مسیری که برمی‌گزیند، به یاری الهی پیش می‌رود، پس مسئولیت سعادت و شقاوت بر دوش خود اوست.)
اگر قرار بود تمام انسان‌ها به یک شکل و سیاق باشند، جهان به صحنه‌ای ایستا و بی‌روح بدل می‌شد، فاقد پویایی، تکامل و تبادل تجربیات.تفاوت‌های فردی، قومی و فرهنگی، بستر ساز تعامل، تبادل اندیشه و تکامل تدریجی نوع انسان است.
این همان حقیقتی است که کلام وحی نیز بر آن صحه می‌گذارد: “وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا…” (حجرات، ۱۳). غایت این آیه شریفه، نه صرفاً برشمردن اقوام و قبایل، بلکه تأکید بر ضرورت شناخت و تعامل میان آنهاست. مولانا، آن عارف و شاعر بلند آوازه، نیز با بیتی نغز، این حقیقت را چنین می‌سراید: “بنگر که هر یک چه خوش نقش بسته‌اند”.
هر انسانی، نقشی منحصر به فرد و زیبا بر بوم هستی است و این تنوع، جلوه‌ای از جمال و کمال آفرینش را به نمایش می‌گذارد.ابن‌عربی، شیخ اکبر و عارف نامدار، نیز بر این باور بود که تنوع در مخلوقات، از جمله انسان‌ها، گویای غنای نامتناهی حکمت الهی است. هر فرد، آیینه تمام‌نمای یکی از جلوه‌های بی‌شمار حقیقت مطلق است و درک این تنوع، ما را به شناختی عمیق‌تر از ذات حق تعالی رهنمون می‌سازد.
۲. “تفاوت‌ها: بستر رشد و تکامل فردی و اجتماعی”: اگر همه انسان‌ها یکسان بودند، زمینه‌ای برای یادگیری و رشد فراهم نمی‌شد. تفاوت‌ها باعث می‌شوند انسان‌ها از یکدیگر یاد بگیرند، تعامل کنند و خود را در مواجهه با چالش‌ها و تفاوت‌ها تکامل بخشند. تکثر فرهنگی باعث می‌شود که جامعه از انواع دیدگاه‌ها، ارزش‌ها و شیوه‌های زندگی بهره‌مند شود.
این تنوع می‌تواند خلاقیت و نوآوری که وجهی از آفرینندگی است را افزایش دهد و باعث گسترش افق‌های فکری مردم شود. تجارب برخی ملل ها حکایت از آن دارد که این تنوع، عامل و نیرویی برای تقویت تاب آوری اجتماعی و پیشرفت در همه زمینه ها به شمار می‌آید.
۳. “تنوع به‌عنوان هنر آفرینش: هماهنگی در تفاوت‌ها”: تنوع، آینه‌ای از جمال الهی است و تفاوت‌ها همانند رنگ‌های متنوع در یک تابلو نقاشی هستند که زیبایی آن را افزایش و تصویر تکمیل شده را معنا و مفهوم می‌دهند. آفرینش با وجود تفاوت‌ها، نوعی هماهنگی شگفت‌انگیز ایجاد کرده که وحدت در کثرت، راز هستی است.
۴. “روح الهی در تفاوت‌های درونی انسان‌ها”: مهمترین جلوه گاه و خصلت استعداد انسان ها، «منحصر بفرد بودن » بودن آنهاست. هرانسانی ، بطور میانگین، چهار استعداد از 34 استعداد دارد! حتی در میان دوقلوهای همسان که از نظر ژنتیکی تقریباً مشابه هستند، تفاوت‌های شخصیتی، علایق و مسیر زندگی وجود دارد. این موضوع نشان می‌دهد که فراتر از عوامل مادی، نوعی روح الهی و منحصر‌به‌فرد در هر انسان جاری است که او را به معجزه‌ای بی‌همتا تبدیل می‌کند.
۵. “فلسفه همزیستی در پذیرش تفاوت‌ها”: تفاوت‌ها به ما می‌آموزند که به جای تلاش برای حذف یا نادیده گرفتن دیگری، باید به دنبال همزیستی و پذیرش باشیم. این تفاوت‌ها خود نشانه‌ای از حکمت آفریننده است که هر انسانی در واقع قطعه ای از صحنه آفرینش است و مکمل همدیگر و این تفاوت ها و تنوع فرهنگی در واقع چالشی است برای رشد و غنای اجتماعی و فکری .مولانا، در این باب چنین سروده است: «گر نداری دانش ترکیب رنگ، بین گل‌ها زشت یا زیبا مکن.» و در بیتی دیگر، با ظرافتی تمام، چنین ترسیم می‌کند: «خوب دیدن شرط انسان بودن است، عیب را در این و آن پیدا مکن. تنوع و گوناگونی در جهان هستی، به ویژه در میان انسان‌ها، جلوه‌ای از عظمت و حکمت الهی است. خداوند متعال، انسان‌ها را با استعدادها، توانایی‌ها و سلایق گوناگون آفریده است تا این جهان را با رنگ‌ها و طعم‌های بی‌شمار بیارایند، زیبایی‌های عشق و مهرورزی را به کمال رسانند و در خدمت یکدیگر هم افزایی کنند. این تنوع، نه تنها نشانه‌ای از قدرت لایزال الهی است، بلکه دعوتی است برای درک و پذیرش تفاوت‌ها، چرا که در این تفاوت‌هاست که راز وحدت در کثرت آشکار می‌شود.
️”درک تفاوت‌ها؛ کلید آرامش درونی و معنوی”گوناگونی طبایع انسانی، بازتابی از تنوع هستی است و هر فرد، در جستجوی معنا و آرامش، مسیری منحصر به فرد را می‌پیماید.معنا و آرامش؛ دو روی یک سکه در جهان پیچیده انسان‌ها هستند. آرامش به مانند معنای زندگی، مقوله ای درونی است که برای پی بردن به چیستی و چرایی آن سفری درونی به سوی یگانگی در عین گوناگونی را می طلبد.
منابع آرامش برای هر فرد متفاوت باشد، چیزی که برای یک فرد آرامش‌بخش است، ممکن است برای فرد دیگر هیچ آرامش و جذابیتی نداشته باشد. برخی افراد با انجام فعالیت‌های هنری، برخی با ورزش، برخی با مطالعه، برخی با عبادت و نیایش و… به آرامش می‌رسند.
آرامش انسان‌ها، ظاهراً همچون اثر انگشت، متفاوت و نشأت گرفته از اعماق وجود آنهاست. این تنوع ذاتی در تمایلات، نیازها و باورها، ریشه در عوامل پیچیده بیولوژیکی، روان‌شناختی، فرهنگی و محیطی دارد. اگر بپذیریم که سرشت انسان‌ها در تنوعی بی‌نظیر تجلی می‌یابد و هر فرد، آرامش را در مسیری منحصر به فرد جستجو می‌کند، آنگاه درک خواهیم کرد که ذهن محدود و نسبی انسان، توان ادراک حقیقت یا آرامش مطلق را ندارد.
بلکه مسیرهای گوناگون، همچون شعاع‌های دایره‌ای بی‌انتها، می‌توانند به هدفی مشترک و متعالی منتهی شوند: تکامل معنوی و آرامش درونی. این تنوع، نه تنها معجزه‌ای در خلقت است، بلکه فرصتی بی‌بدیل برای درک عظمت و پیچیدگی آفرینش به شمار می‌رود.
این گوناگونی، تجلی عشق الهی به تنوع و دعوتی است برای شناخت ژرف‌تر خود و دیگران، و در این شناخت است که راز وحدت در کثرت آشکار می‌شود. همان‌گونه که حضرت سعدی، فرموده‌اند:بنی‌آدم اعضای یکدیگرند؛که در آفرینش ز یک گوهرند.این بیت، نه تنها بیانگر وحدت وجودی انسان‌هاست، بلکه تأکیدی است بر ضرورت درک و پذیرش تفاوت‌ها، چرا که در این تفاوت‌هاست که زیبایی و کمال هستی نمایان می‌شود.
️”قضاوت‌های ناقص و خطاکار؛ مانعی بر سر حقیقت”یکی از موانع جدی در مسیر حقیقت، قضاوت‌های عجولانه و سرزنش‌های ناعادلانه است. متأسفانه، این قضاوت‌ها اغلب نه از دل آگاهی و انصاف، بلکه از پیش‌داوری‌های نهادینه‌شده و خطاهای شناختی سرچشمه می‌گیرند. تاریخ نشان داده که جوامعی که تنوع فکری، فرهنگی و اجتماعی را پذیرفته‌اند، مسیر پیشرفت را هموارتر طی کرده‌اند.
️”قضاوت‌های ناقص و خطاکار؛ مانعی بر سر حقیقت”یکی از موانع جدی در مسیر حقیقت، قضاوت‌های عجولانه و سرزنش‌های ناعادلانه است. متأسفانه، این قضاوت‌ها اغلب نه از دل آگاهی و انصاف، بلکه از پیش‌داوری‌های نهادینه‌شده و خطاهای شناختی سرچشمه می‌گیرند. تاریخ نشان داده که جوامعی که تنوع فکری، فرهنگی و اجتماعی را پذیرفته‌اند، مسیر پیشرفت را هموارتر طی کرده‌اند. پذیرش تفاوت‌ها نه‌تنها موجب تکامل فکری می‌شود، بلکه امکان دستیابی به حقیقتی فراگیرتر را فراهم می‌کند.اما در نقطه مقابل، سرکوب تفاوت‌ها و تنگ‌نظری در قضاوت، تبعات سنگینی داشته است. تجربه‌های تلخی همچون تفتیش عقاید، تحدید آزادی بیان و تحقیر اندیشه‌های نو، جوامع را به انحطاط کشانده و تضادهای خطرناکی را رقم زده است.
حقیقت، فراتر از ظن‌ها و پیش‌داوری‌ها در جایی دیگر پنهان است و برای یافتن آن، نیازمند ذهنی کاوشگر، منصف و رها از تعصب هستیم. مولانا چه زیبا می‌گوید که هر کس از ظن خود یار حقیقت می‌شود، اما حقیقت در بند ظنون نمی‌ماند.
حقیقتی که باید جست، آن است که انسان را از قیدهای فکری و قضاوت‌های محدودکننده رها کند، نه آنکه اسیر پیش فرض ها و پیش‌داوری‌ها سازد.
پذیرش تفاوت‌ها، گام نخست در این مسیر است؛ چرا که حقیقت، تنها در فضایی از آزادی و تنوع شکوفا می‌شود. مولانا نیز در این رابطه به ما توصیه می‌کند که به دنبال حقیقتی باشیم که ما را از خودمان رها کند، نه آنکه زندانی‌مان سازد.
️”در مسیر پذیرش تفاوت‌ها؛ دعوتی به همدلی و همزیستی” یقیناً شناخت خویش، شناخت جهان است و انسانیت، فراتر از مرزها، زبان‌ها و باورها، رشته‌ای است که قلب‌های ما را به هم پیوند می‌دهد. سعدی، حکیم شیرین‌سخن، قرن‌ها پیش این حقیقت را در کلامی جاودانه، روح همبستگی انسانی را به زیبایی بیان می کند : «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند؛ که در آفرینش ز یک گوهرند».
انسان‌ها همواره در جستجوی معنا و حقیقت بوده‌اند؛ اما حقیقت بشری، همچون آینه‌ای چندوجهی است که هرکس تنها بخشی از آن را بازتاب می‌دهد. این چندگانگی و تنوع، اگر با دیده‌ی تعصب و خودحق‌بینی نگریسته شود، به جدایی و شکاف می‌انجامد؛ اما اگر با خرد، انصاف و پاسداشت کرامات انسانی همراه گردد، می‌تواند پلی برای همدلی و هم‌فهمی باشد.
در جهانی که تضادها و تفاوت‌ها در هر گوشه آن به چشم می‌خورد،بیایید دیگران را اسیر اعتقادات متعصبانه خود نکنیم و هیچ اندیشه‌ای را سرکوب نکنیم، هیچ عقلی را محدود نکنیم، و هیچ انسانی را به خاطر تفاوت‌هایش تحقیر نکنیم، که تفتیش عقاید، تحدید آزادی بیان و تحقیر انسان‌ها در نهایت به پسرفت اجتماعی و تضادهای خطرناک منجر شده است. در آیه 84 سوره اسرا داریم : قُلْ کُلٌّ يَعْمَلُ عَلي شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدي سَبيلاً (بگو هر کس به حسب ذات خود عملی انجام می دهد و خدای شما بر آنکسی که هدایت یافته از همه آگاهتر است ).
بیایید به جای داوری‌های تنگ‌نظرانه، به فهم و همدلی بپردازیم، به جای تحمیل عقاید، به گفت‌وگو و تبادل اندیشه رو آوریم، و به جای مرزبندی‌های بی‌اساس، در پی کشف نقاط مشترک باشیم.
چرا که تفاوت‌ها نه تهدید، بلکه فرصتی برای تعالی و درک عمیق‌تر از یکدیگر است. پذیرش و احترام به تنوع، نه‌تنها موجب همزیستی مسالمت‌آمیز خواهد شد، بلکه بستری برای رشد فکری و اخلاقی جامعه فراهم می‌آورد. پس، به جای آنکه در دام قضاوت‌های سطحی گرفتار شویم، بکوشیم تا جهان را با دیدی ژرف‌تر بنگریم و ارزش‌های انسانی را فراتر از مرزهای فرهنگی و فکری پاس بداریم که دل
، آیینه حقیقت است.
، آیینه حقیقت است.
